Ticaret Bakanlığı tarafından hazırlanan "İhracı Kayda Bağlı Mallara İlişkin Tebliğ'de Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ" ile (bk. 7 Eylül tarihli Gazeteler) domates ihracı Kayda Bağlı Mallar Listesi'ne eklendi. Yani domates ihracatı için Ticaret Bakanlığı'ndan izin alınması gerekecek. Tebliğle "ihracı kayda bağlı mallar" listesine "domatesler (sirke veya asetik asitten başka usullerle hazırlanmış veya konserve edilmiş)" ve "salça" da eklenmiş oldu.
Bu uygulama iç tüketici için olumlu olsa da üreticileri ve domates ihracatını ve rekabet gücünü nasıl etkileyecektir?
Gelin bu sorunun rekabet kısmın bu yazı çerçevesinde inceleyelim!
Üretim
Ülkemizde sebze üretimi düzenli olarak artmaktadır. Nitekim 2021 verilerine göre 31,75 milyon tondan fazla sebze üretimi gerçekleştirilmiştir. Bu üretimin 13,1 milyon tonunu (%41,2’ini) domates oluşturmaktadır.
Dünyada domates üretimi ise 186,8 milyon tondur (FAO 2020). Türkiye dünya domates üretiminde 4. sırada ve %7,1’lik bir paya sahiptir. Bu durum Türkiye’nin domates üretiminde dünyada söz sahibi olduğunun ve dış ticaretinde geliştirilebilecek potansiyeli olduğunu göstermektedir.
Ülkemizde taze domates üretimi açıkta ve seralarda, işleme sanayine hammadde olarak ise açıkta (tarlada) yapılmaktadır. Üretim miktarımız uzun yıllardan beri her yıl artmaktadır. Bu durumu domates üretiminin 2001’de 8,5 milyon ton kadar iken 2020’de %55 civarında artarak 13,2 milyon tona yükselmiş olması teyit etmektedir.
DIŞ TİCARETİ
Ülkemizde üretilen sebze miktarı iç pazar talebinden fazla olduğundan üretilen sebzenin dış pazarlarda değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Türkiye’nin 2019 ve 2020’de toplam sebze ihracatı sırasıyla 531 bin ve 513 bin ton olarak gerçekleştirilmiştir (FAO). Bu verilere göre Türkiye’de üretilen domatesin %4 kadarı ihracatta değerlendirilmektedir. Dünyada 2019 ve 2020’de domates ihracatı 7.9 ve 7.8 milyon tondur. Bu verilere göre Türkiye’den domates ihracatını artırıcı önlemlere yer verilmelidir.
Üretimin miktarı ve yeterlilik oranı yüksek olan domatesin dış ticarette değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Diğer yandan domatesin dış ticarette yeri incelenirken rekabet gücünün ne olduğunun bilinmesi başarı şansını artıracaktır.
REKABET GÜCÜ
Ülkemizde sebze üretiminde önemli bir sorun üretilen sebzenin tamamının iç pazarlarda değerlendiril(e)memesidir. Bu nedenle sebzelerin üretimi yanında pazarlanması özellikle dış ticaret (ihracat) imkânları önemlidir. Sebzelerin Türkiye’nin sebze ihracatındaki karşılaştırmalı üstünlüklerini (uluslararası rekabet gücünü) ortaya koyan araştırma sayısı oldukça sınırlıdır. Bu nedenlerle bilimsel makale olarak ülkemizde açıkta ve örtüaltında sebze üretiminde önemli paya sahip domatesin üretimi ve rekabet gücü değerlendirilmiştir.
Türkiye’nin domates ihracatında rekabet gücü 2013-2020 dönemi için FAO veri tabanından yararlanarak hesaplanmıştır. Rekabet indeks değeri 1’den büyükse o ülkenin ilgili sektörde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu söylenir.
Türkiye’nin FAO (https://www.fao.org/faostat) veri tabanından yararlanarak 2013-2020 Döneminde Domateste Rekabet Gücü İndeks Değerlerini (Karşılaştırmalı üstünlük indeksi (RCA). Hesaplandım. Bu değer 2013’de 5.24 iken 2020’de 3.40 olarak tespit edilmiştir. Hiç şüphesiz ihracata kısıtlaması rekabet gücündeki gerilemeye daha da olumsuz etki yapacaktır.
Bu sonuçlara göre yıllara göre küçük değişmeler olmakla birlikte Türkiye’nin domates ihracatında rekabet gücünün var olduğu ancak on yıl öncesine göre rekabet gücünün giderek azaldığı ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla Türkiye’nin domates ihracatındaki rekabet gücü son yıllarda zayıflamaktadır. Bu son analizler dikkate alındığında domates ihracatının genel politikalar çerçevesinde yeniden değerlendirilmesi gerekir.
Son söz: Lastiğine iç havası dış hava ile dengelediğinde araç ilerler.
